Wat is een overhaal?

Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal (1992): "overhaal (m.) ... 2 overtoom: binnen de Beemster waren twintig overhalen; ... (Bernlef)".

Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal (1992): "overtoom (m.; overtomen) [het tweede lid hoort bij tijgen], (bij vaarwaters op verschillend peil, waar het de kosten niet loont een schutsluis te bouwen) dubbel hellend vlak (onderheide planken vloer) op een dam of kade tussen twee wateren, waarover kleine vaartuigen gehaald worden met behulp van een windas en losse of vaste rollen die men onder het vaartuig legt: een moderne elektrische overtoom werkt met een lift".

Wie is Bernlef?

J. Bernlef is het pseudoniem van de schrijver Hendrik Jan (Henk) Marsman, geboren 1937. Het is mij niet bekend uit welk werk van Bernlef bovengenoemd citaat in de grote Van Dale stamt. Wie het wel weet mag het zeggen!

Twintig overhalen binnen de Beemster?

Bij mijn weten is en was de Beemster geen vaarpolder, alle percelen waren over de weg of via andere percelen bereikbaar. Dit in tegenstelling tot het oude land rondom de Beemster (de Zeevang, de Eilandspolder, Wormer- en Jisperveld en bij Avenhorn), daar was wel veel vaarverkeer.
Maar op de Chromo-topografische Kaart uit ca. 1905 zijn inderdaad negen overhalen in de Beemster aangegeven, deze worden hieronder genoemd. Wie weet waarvoor deze overhalen dienden, of er een afbeelding van heeft, of weet in welke periode ze gebruikt zijn, of de locatie van de overige elf overhalen kent, mag even een berichtje sturen.

In juli 1613 werd door Klaas Garbrantsz. van Purmerende verzocht, om tot schipper van de Beemster te worden aangenomen. Ofschoon hierop door de Hoofd-Ingelanden nog geen besluit genomen kon worden, werd hem evenwel toegestaan, een proef te nemen met op Middenbeemster te varen.

In 1836 wordt vermeld dat tijdens de storm van 29 november dat jaar de schipper van het Beemster schuitje verongelukte in een Beemster tochtsloot.

Citaat uit de Kavel-Conditiën, geaccordeerd 16 januari 1613, artikel XII:
Aangaande de sluizen en overtoomen is geresolveerd, dat men in den buitendijk geen sluizen zal maken, maar alleenlijk bekwame kolken en overtoomen, ter zulker plaatsen, als de gecommitteerde Hoofd-Ingelanden, Dijkgraaf en Hoog-Heemraden zullen goedvinden, die daartoe gekozen hebben
- den uithoek van de Lange Weeren bewesten Purmerende aan den Zuidringdijk,
- met den uithoek bewesten den Middelweg, in denzelven dijk gelegen.
- Item den uithoek benoorden den Volger, genaamd Den Oord,
- den hoek van Avenhorn beoosten den Middelweg,
- den uithoek in de Havermeer genaamd den veenhalig,
- en nog een uithoek tusschen Hobrede en Kwadijk,
in welke plaatsen men het naaste jaar vooreerst in elken polder tot eener stede een sluisken zal maken op de wijdte van twaalf voeten [3,7 m], in drie jaren daarna de resterende sluisjes op de wijdte van 15 of 16 voeten [4,7 - 5 m], indien men middelertijd bevinden zal den nood en oorbaar zulks te vereischen, en voorts alle de bovenmolentogten die men zal kunnen appropiëren om voor kleine schuitjes kolken en overtoomen daarin te leggen.

In de eerste jaren na de drooglegging van de Beemster waren de wegen 's winters en bij regen al snel onbegaanbaar. Ophogen en de gaten vullen met klei uit de sloten hielp dan uiteraard ook niet meer. Zelfs een lege wagen kon niet meer door twee paarden worden voortbewogen. De enige manier om zich te verplaatsen, was dan per schuit door de sloten. Vandaar dat de kavels door bruggen met de wegen verbonden waren, en niet met dammen, zoals we tegenwoordig helaas wel veel zien. Bij de grenzen van de peilgebieden, waar de waterniveau's verschilden, werden overhalen aangelegd.

De foto toont een stukje Kruisoorderweg gezien vanaf de Purmerenderweg, begin 21e eeuw is dat bij het grasland getrokken. De foto is vermoedelijk gemaakt door ing. J. ten Haaf, hoofd van de technische dienst, wiens witte Ford Zephir op een andere foto van dezelfde serie zichtbaar is (in Waterlands Archief).

Het Waterschap De Beemster, later Waterschap De Waterlanden, maakte voor het schouwen van de sloten in de Beemster gebruik van een schouwschuit, en had dus ook overhalen nodig om de hele Beemster door te kunnen varen. Hier is te zien hoe het personeel dat probleem bij de kruising Hobrederweg-Jispersloot oploste nadat de overhalen en vele wegbruggen verdwenen waren. Het betreft hier de laatste schouw van het Waterschap De Waterlanden in de Beemster, op 16 oktober 2002. Erny van de Kleut hartelijk bedankt voor de foto's!

Bij het bekijken van de presentatie van "Overhalen" in de Beemster, herinner ik mij dat er in ieder geval voor 1955 een overhaal is geweest in de Jispersloot aan de Oosthuizerweg. Ik ben geboren in het huis dat staat tussen de Jispersloot en de Middenweg.
De overhaal was een schuine helling aan beide zijden van de weg, de helling bestond uit vier geteerde planken. De overhaal werd gebruikt door de schouwmeesters van het waterschap, om de schouwboot over de weg te halen. Een oom van mijn moeder was hierbij de heren schouwmeesters jaarlijks behulpzaam, hij moest echter per fiets van de ene naar de andere overhaal rijden. De rollen welke werden gebruikt om de boot te verplaatsen, werden met de boot vervoerd.
Ook de beroepsvisser Willem Doets maakte gebruik van de overhalen, om met zijn roeibootje in de tochtsloten zijn fuiken uit te zetten.
Informatie van Arian de Goede, 6 nov. 2010.

Foto: collectie Historisch Genootschap Beemster.

Volgens "Statistiek van de meer de Beemster, betreffende de ligging derzelve, de oppervlakkige grootte en contribuabel land" door A.W. van Kleeff, 1853, waren er toen 13 overhalen in de Beemster.

Overhalen werden gebruikt om de schouwschuit over een aarden dam of over de weg te trekken zodat ze van de ene polder (waterhoogte Lage Kil naar Hoge Kil) naar de andere polder konden varen. In de oorlog werd deze dam nog wel eens gebruikt om een (zwart) paard naar de andere kant van de tocht te brengen bij de razzia’s door de Duitsers op paarden.
Informatie van M.J. Stroet, 2 dec. 2010.